ارزیابی تحمل به خشکی در اکوتیپ های یونجه همدانی با استفاده از شاخص های تحمل و حساسیت به خشکی

مقدمه                      خشکی یکی از مهم ترین و رایج ترین تنش های محیطی است که تولیدات کشاورزی را با محدودیت روبه رو ساخته است. تحقیقات متعددی در زمینه خشکی انجام گرفته است. اصلاح گیاهان برای تحمل به خشکی به دلیل غیرقابل پیش بینی بودن شرایط محیطی و نیز تغیرات تحمل ارقام در محیط های متفاوت تحت تنش، پیچیده و دشوار است. تولیدیونجه به دلیل سازگاری با دوره های خشکی و  وجود ژرم­پلاسم متحمل به تنش خشکی در مناطق با دوره­های خشکی از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. دارا بودن صفات مورفوفیزیولوژیک خاص یونجه و سازگاری این صفات با تنش های محیطی به ویژه تنش خشکی باعث شده است این گیاه پتانسیل تولید بالایی در چنین مناطقی داشته باشد. سهم عمده ای از مناطق سردسیر کشور و حتی مناطق نسبتاً معتدل کشور جمعیت های غیر اصلاح شده و یا عمدتاً اکوتیپ های محلی یونجه همدانی را مورد کشت قرار می­دهند. مواد و روش­ها                           بذور اکوتیپ های بکار رفته در این مطالعه از محل جغرافیایی این  مناطق تهیه شده است. این مطالعه به منظور ارزیابی تحمل به خشکی در 11 اکوتیپ یونجه همدانی با استفاده از شاخص های تحمل به خشکی در قالب طرح آماری بلوک های کامل تصادفی با 3 تکرار در قالب دو آزمایش مزرعه ای جداگانه به مدت سه سال زراعی به اجرا درآمد. آزمایش اول، آبیاری کامل (عدم محدودیت رطوبتی) و به روال معمول ایستگاه طرق، با دور آبیاری 7 روز بود. در آزمایش دوم، تیمار تنش بر اساس تغییر در دور آبیاری با اعمال محدودیت رطوبتی در اکوتیپ ها از طریق دورهای آبیاری متناوب 10 و 14 روز در طول فصل رشداعمال شد. شاخص های تحمل به تنش شامل (sti)، حساسیت به تنش (ssi)، میانگین هندسی تولید (gmp) و میانگین حسابی تولید (mp)، با استفاده از عملکرد علوفه خشک اکوتیپ های یونجه در شرایط تنش (ys) و بدون تنش (yp) محاسبه و نحوه پراکنش اکوتیپ ها بر اساس این شاخص ها در نمودارهای سه بعدی رسم شد. یافته­ ها                   همبستگی مثبت و معنی دار بین عملکرد علوفه خشک در شرایط تنش و عدم تنش و شاخص­های mp،gmp و sti نشان داد که در شرایط تنش شاخص­های مذکور، مناسب­ترین شاخص­ها بودند. اکوتیپ های چالشتر و فامنین یونجه در هر دو شرایط محیطی تنش و عدم تنش خشکی بالاترین پتانسیل تولید علوفه خشک را داشته و ازنظر شاخص sti رتبه های اول و دوم را به خود اختصاص دادند. شاخص sti برآورد کننده بهتری برای عملکرد ژنوتیپ ها در دو محیط yp و ys نسبت به سایر شاخص هابود، چون قادر است در مقایسه با شاخص های دیگر، ژنوتیپ های گروه a را از سایر گروه ها تفکیک کند. نتایج حاصل از sti نشان داد که در بین ژنوتیپ های موردبررسی، اکوتیپ های قهاوند، چالشتر، صدیقان و فامنین با مقادیر 9.0 متحمل ترین و ارقام قارقولوق و همدانی با مقادیر 7.0= sti، حساس­ترین ژنوتیپ های موردبررسی شناخته شدند. مقدار بالای sti برای یک ژنوتیپ، نشان دهنده تحمل به تنش رطوبتی بیشتر و پتانسیل عملکرد بالاتر آن در هر دو محیط تنش ومعمولی می باشد. اکوتیپ های فامنین و چالشتر به ترتیب با 8.8 و 7.8 بیشترین میزان mp و رقم قارقولوق با 6.7، کمترین میزان mp را داشتند.  ارقام فامنین و چالشتر با 7.8 = gmp و رقم قارقولوق با 6.7 =gmp به ترتیب بیشترین و کمترین مقدار gmp را دارا بودند. مقدار بالای tol نشانه حساسیت ژنوتیپ به تنش بوده و انتخاب ژنوتیپ­ها جهت تحمل به تنش خشکی بر اساس مقادیر کم tol می باشد. رقم اردوباد با 5.3 =tol و رقم ملک کندی با 9.0=tol به ترتیب کمترین و بیشترین تحمل به تنش رطوبتی را داشتند. بر اساس شاخص ssi نیز اکوتیپ اردوباد با 9.1=ssi و رقم ملک کندی با 5.0=ssi به ترتیب حساس ترین و متحمل ترین ژنوتیپ ها به تنش بودند . اگرچه رقم ملک کندی با داشتن کمترین مقادیر ssi اکوتیپی نسبتاً متحمل به خشکی می باشد ولی با ارجاع به عملکرد پایین این اکوتیپ می­توان دریافت که به تنهایی انتخاب بر اساس مقادیر پایین این شاخص مطلوب نیست. اکوتیپ های چالشتر و فامنین یونجه در هر دو شرایط محیطی تنش و عدم تنش خشکی بالاترین پتانسیل تولید علوفه خشک را داشته و متحمل ترین اکوتیپ ها در این بررسی شناسایی شدند. گروه بندی اکوتیپ­ها در هر دو شرایط تنش و عدم تنش نشان داد که آن ها در 4 گروه مجزا ازنظر عملکرد در شرایط رطوبتی معمولی و تنش خشکی قرار گرفتند.